MATERI GANCARAN (PROSA)
MATERI
GANCARAN (PROSA) BALI
(I
Wayan Suardika)
A.
Pamiteges
Gancaran
taler kabaos Prosa sajeroning Basa Indonesia, kria sastra gancaran sampun
wenten saking riin nglimbak ring jagat Bali. Gancaran inggih punika kria sastra
sane nenten kaiket antuk uger-uger taler kabaos karangan bebas.
Gancaran
kakepah dados kalih (1) Gancaran Bali Modern, miwah (2) Gancaran Bali
Tradisional. Gancaran Bali Modern sekadi Satua Cutet (Cerpen), Satua Lantang
(Novel), Roman, Msl. Gancaran Bali Tradisional sekadi Satua Bali, Satua Tantri,
Satua Panji, Msl.
B.
Gancaran Bali Modern:
1.
Novel
Novel
inggih punika karya sastra sané marupa gancaran sané madué unsur-unsur
intrinsik
kasarengin
ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra
sané
madaging
satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur
intrinsik
miwah
ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala
masawitra
sareng
sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua
indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.
Unsur
intrinsik novel inggih punika :
1).
Tema
Unteng
pikobet sané wénten ring sajeroning novel
2).
Penokohan
Watak
utawi karakter sané kabaktayang olih pelaku. Watak prasida kapanggihin saking
ciri
fisik, tata cara matingkah laku, genah pelaku
3).
Alur
Rangkaian
kejadian sané ngawentuk crita novel
4).
Gaya Bahasa
Pinaka
sarana anggén makarya novel mangda panglengut basa
5).
Latar/ setting
Genah
wénten peristiwa utawi kejadian
6).
Amanat
Pabesen
pengawi majeng ring pangwacén
Tiosan
ring unsur intrinsik, wénten naler unsur ekstrinsik, inggih punika unsur sané
ngawentuk
karya
sastra makadi pidan karya punika kakaryanin, napi mawinan karya punika
kakaryanin,
punapi
kahuripan I pangawi, genah meneng pangawi miwah antuk punapi kawéntenan sang
pangawi
nyantos makarya novel punika.
C.
Conto Punggelan Novel
SATYANING ATI
Suba
biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih.
Sampatang
tiang
kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja
ada
ané
sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan
ngilangang
bon
awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé
di swasta
musti
tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang
brosur sepatu ka
toko-toko,
kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada
bos
ditu,
awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh
tanggal
tua,
gajihné tondén tuun.
Kanggoang
tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén,
uang
bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus
penjualan.
THR
baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén
makeneh
lakar
ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis.
Inget
tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan
jeg
prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada
pakewuh ané
liu
lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh
suba ngelah
tabungan.”
Tuturé
ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja
tiang
sing
pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné
kéto. Makejang
ané
bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo.
Ucukan tiang
anggon
mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju
mulih enjuin
tiang
Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin
liman
tiangé
padidi. Sakewala, Mémé setata nulak.
“Aba
ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.”
“Tusing
Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang
ada
beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi
tondén
nyidang
ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.”
Tolih
tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu,
pamuput
payu
ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto
masi
nepukin
pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang
sahananing
pamargi
kauripan.
“Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé
apang nyidang liunan maan pipis. Yén suba liu ngelah pipis, sinah nyidang lakar
menain umahé, nyidang masi ngaé Mémé
Bapa bagia.”
Usap tiang yéh paningalané Mémé, tusing baang tiang buin
ngeling ané makada tiang milu
sebet.
“Wayan eda salah tampi, Mémé ngeling boya ja ulian sebet
nepukin Wayan tondén nyidang
ngisinin pangidih Mémé muah Bapa. Mémé buka kéné ulian
kaliwat bagia, nepukin Wayan suba
kelih. Boya awak Wayané gén gedé, kéwala papineh Wayané masi
suba kelih. Wayan suba bisa
ngaba raga, ngenehang Mémé Bapa yapitui Wayan kapah di
jumah. Mémé demen pesan tekén
parisolah lan pepineh Wayané. Dumadak sih Widhiné mapica
karahayuan ring keluargan iragané
sami, pang makejang masi polih rejeki,” banban Mémé ngaraos
sambilanga ngusudin sirah tiangé.
Tiang nguntul, kadirasa suba nagih ulung yéh paningalané,
nanging nyidang baan tiang naenang.
“Unduk umahé ané suba réod ené, eda Wayan sanget ngenehang.
Kangguang apang tusing
tuduhan dogénan. Lan jani munduhang pipis bareng-bareng.
Mémé nu nyidang masi magaé ngaé
kuskusan. Kéto masi Bapa nu seger bantas nang nukangin lan
ngarit di tegalé,” Mémé ngawewehin.
Lega kenehé ningehang raosné Mémé buka kéto. Tiang meled
pesan lakar menain umah.
Nanging tiang tondén ngelah pipis. Tiang suba malajah
nambunang, kéwala mara abedik, tondén
neked anggon menain umah. Umahé ané jani sujatiné tuah gelah
pekak tiangé. Sasukat pekak
tiangé ngalahin, kéto masi dadong ané suba malunan mawali ka
gumi wayah, Bapan tiangé ané
nongosin umahé ené. Kabenengan Bapa manyama muani didiana.
Ada adiné, luh, suba juanga
tekén anak muani uli di Tabanan. Pagaénné Bapa tuah dadi
tukang bangunan, diapin maan pipis
tusing ja amongkén, tuah genep anggon serahina.
“Sampiné adep, Pa! Pipis pamelin sampiné anggon menain
umah.”
“Tusing dadi! Sampiné ené mani puan lakar adep Bapa anggon
cai bekel. Jani depang malu
buka kéné. Ajin sampiné masi mudah jani. Padalem adep.”
Kéto suba reraman tiangé, tusing naanin maksa pianak apang
nyidang ngisinin kenehné.
Kéwala ada ané sanget kenehang tiang, pangidih rerama ané
sesai dadi ingetang. Rumasa nguber-
uber déwék tiangé tatkala majalan ngiterin kota Dénpasaré.
Pangidih ané sabilang peteng teka
saha nguyak paukudan tiangé. Masarin tanah kenehé jani. Ibuk
inget tekén pangidih i rerama.
“Alihang ja Mémé Bapa mantu, Yan!”. ………………………….
Kakripta olih
: I Komang Alit Juliartha
D.
Gancaran Bali Tradisioanal:
1. Satua
Tantri
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané
kawastanin Panca Tantra. Carita
tantri puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring
sajebag jagaté, makadi kapangguh
ring Syria Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring
panegara Arab kawastanin Kalilah
va Dimnah, ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia,
Kantrai. Carita tantri sampun kasurat
nganggén basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris,
Jerman, Belanda miwah sané lianan.
Ring Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran.
Sesampuné katuréksain lontar-lontar
tantri sané wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri,
inggih punika:
1). Kidung Tantri Nandaka harana sané kawangun olih Ida
Padanda Nyoman Pidada sareng Ida
Padanda Ketut Pidada, duk warsa ring asaka 1630 utawi 1728.
Makakalih kawiiku punika
grianida ring Gria Punia, Sidemen Karangasem
2). Kidung Tantri Manduka Prakarana utawi Kidung Raga Winasa
kawangun olih I Gusti Madé
Tangeb, taler saking Désa Sidemen Karangasem
3). Kidung Tantri Pisaca Harana, kawangun olih Ida Padanda
Sidemen saking Gria Intaran
Sanur. Kidung punika kakawi sawatara warsa 1938-1944.
Ring sajeroning daging kidung tantri Nandaka Harana puniki
wénten menggah silih tunggil
ajah-ajahan sané kawastanin pati brata, inggih punika ajahan
sané misaratang indik kasujatian
anaké istri nelebang sesananyané ngraksa raga dados angga
pinaka anak luh luih, anak istri sané
mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring
sajeroning pituduh saking rerama.
2.
Ceciren Satua Tantri
Satua
Tantri madué makudang-kudang cecirén sané minayang saking satua sané tiosan.
Raris
mangda
kauning cecirén Tantri luiré:
1).
Nandaka Harana
Tantri
sané akéhan sané kasarengin antuk beburon masuku pat sakadi macan, kambing,
cicing
jaran, sampi miwah sané tiosan.
2).
Manduka Prakarana
Tatri
sané akéhan kasarengin antuk wangsa paksi utawi kedis sakadi titran, kukur,
blatuk
miwah
sané lianan.
3).
Pisaca Harana
Tantri
sané akéhan kasarengin antuk manusa utawi raksasa. Conto carita tantri Pisaca
Harana
sakadi
Katuturan Sang Arya Dharma.
3.
Satua Panji
Satua
Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin
sampun
dados
kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna
kalih jatma.
Satua
Panji wénten makéh vérsi.
Satua
panji akéh kadadosan lampahan ring drama gong utawi arja. Satua panji kocap
mawit saking crita nguni indik para ratu.
4.
Conto Satua Panji
Calonarang
Kacaritayang
duk Prabhu Airlangga madeg nata ring Kadiri raja, wénten bencana gebug gering
ring
wewengkon idané. Panjak idané busan-busan gelem tur ngemasin padem. Semengan
gelem,
tengai
mati, sanja mataneman, kénten sarahina-rahina. Indiké puniki ngawinang Prabhu
Airlangga
patitakén
ring pangabih idané, napiké sané ngawinang kahanan puniki?
“Paman,
Paman Patih Sudarsana, ngiring mrika ajebos cingakin ja panjak-panjaké napiké
ngawinang
wénten gatra kaon puniki,” ucap Prabhu Airlangga.
Ki
Patih Sudarsana sané taler jerih ring kahanan jagat Kadiri puniki, wantah
prasida tinarima
préntah
saking Ida Sang Prabhu, nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba. Pamargin
Ki
Patih Sudarsana nglintangin désa-désa sawewengkon Kadiri. Wénten rasa jejeh,
wénten rasa
tengkejut,
wénten rasa sedih, nyingakin panjak-panjak Kadiri rajané pajelempang keni
grubug lan
gering.
Wau tatas uning, ri kala Ki Patih nglintangin désa sané mawasta Dirah.
Ring
désa Dirah kacaritayang wénten anak istri mawasta Rangdéng Dirah, dané madué
putri
asiki
maparab Diah Ratna Manggali. Putrin danéné ayu pisan, sakéwanten ngantos Ratna
Manggali
bajang
mempeng, durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné.
Santukan,
manut
orti sané kawedar Rangdéng Dirah wantah ratu désti, amuja-muji Ida Bhatari
Durggha, lan
madué
sisya-sisya sané nyabran tengahing wengi lunga ka sétra. Ring sétrané Rangdéng
Dirah
lan
sisyan-sisyannyané mangigel, dangklang-déngkléng, makalung basang-basang,
anelek baga,
lan
kaik-kaik. Nadak sara kesyar-kesyer guminé, angin ngampehang sisan-sisan désti,
nelusup ka
umah-umah
krama, lan ngawinang pejah.
Kahanan
puniki kanikayang ring Ida Sang Prabhu Airlangga. Bendu pisan pikayunan idané
ri
kala mirengang gatra sané kabakta olih Ki Patih
Sudarsana.
Makakalih makarya rarincikan mangda
sida
ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat
Kadiriné
landuh, trepti, rahayu.
“Paman
Patih, gelah meled ngutus Mpu Bharadah
mangda
mrika maperang sareng Rangdéng
Dirah.”
“Uduh,
Ida Sang Prabhu, yéning makayunan
ngasorang
Rangdéng Dirah sampunang maperang,
sakéwanten
anggén rarincikan sané sinahnyané becik.”
“Napi
nika Paman?”
“Nikain
murid saking Mpu Bharadah sané mawasta Mpu Bahula mangda kayun dados suami
saking
Ratna Manggali.”
“Men
kudiang lantas Paman, tusingké nyanan Mpu Bahula matianga.”
“Pastika
nénten, santukan Mpu Bahula pacang kabekelin rarincikan mangda Diah Ratna
Manggali
tresna leket rumaket ring Mpu Bahula.”
Ring
taman sané madaging telaga, bunga-bunga nénten kayun kepat nyaksinin sungsut
manah
Diah
Ratna Manggali. Ri kala don-donan layu ulung saking carangnyané. Sakéwanten di
selag-selagan
padang
ambenganné, Mpu Bahula ngrauhin Ratna Manggali. Makesiab Ratna Manggali,
nanging
manahnyané sampun kadaut olih tutur manis Mpu Bahula. Gelisin carita, makakalih
lantas
marabian.
Mpu Bahula meneng ring Désa Dirah.
I
rika wau tatas uning Mpu Bahula ring kawéntenan padéstian sané kaduénang olih
Rangdéng
Dirah.
Majalaran saking Ratna Manggali, lontar-lontar padéstian sané kaduénang
Rangdéng Dirah
kaambil
lan kapralina olih Mpu Bahula. Uning ring kahananné punika, lantas Rangdéng
Dirah
kroda.
Mpu Bharadah rauh ka padukuhan Dirah, mélanin Mpu Bahula. Mpu Bahula lan Ratna
Manggali
matilar saking Dirah. I rika wantah Mpu Bharadah lan Rangdéng Dirah sané perang
tanding.
Rangdéng Dirah lan Mpu Bharadah kabaosang rwa bhineda ring kauripan puniki.
Anaké
embas
sampun jangkep becik lan kaonnyané.
Kaketus Saking
Katattwan Calonarang
5. Conto Satua Tantri
Daftar
Pustaka:
-
Buku Udiana Sastra
XI
-
Buku Mustika Sari
XI
-
Buku Pupulan Satua
Tantri
Posting Komentar untuk "MATERI GANCARAN (PROSA)"